Rechtmatigheidsverantwoording: meer complexiteit, minder transparantie

Staf Depla, voorzitter van de genoemde VNG-commissie, spreekt in het voorwoord van het rapport zelfs van een administratief gedrocht. Exilo concludeert dat dit grotendeels te wijten is aan het poldermodel, waarin verschillende partijen – zoals ministerie, accountants en commissie BBV – hun eigen belangen hebben ingebracht.

– Staf Depla: “Als je het resultaat ziet is er weinig van deze goede bedoeling terecht gekomen.”

Ook minder uitgeven als onrechtmatig aangemerkt
Uit het onderzoek blijkt dat vele miljarden euro’s onrechtmatig zijn besteed. Maar wanneer gemeenten massaal (52%) rapporteren onrechtmatig gehandeld te hebben, blijkt het soms te gaan om situaties die eerder positief te noemen zijn. Zo kunnen gemeentes nu als onrechtmatig worden beschouwd wanneer ze minder uitgeven of meer inkomsten hebben dan begroot. Exilo concludeert dat het begrip ‘onrechtmatigheid’ zijn oorspronkelijke betekenis heeft verloren. Het gevolg daarvan is dat er een bepaalde mate van gelatenheid ontstaat bij gemeenten. Als er zoveel gemeenten zijn die onrechtmatigheid rapporteren, is het niet erg dat jouw gemeente dat ook doet. Uit het onderzoek komt naar voren dat de meeste onrechtmatigheden in gemeentelijke uitgaven het gevolg zijn van EU-aanbestedingen en begrotingsonrechtmatigheden.

– Vele miljarden euro’s zijn onrechtmatig besteed, blijkt uit het onderzoek –

Onduidelijkheid bij gemeenten
Er blijkt veel onduidelijkheid te bestaan bij gemeenten. Een van de grootste problemen is de uiteenlopende interpretatie van de regels door gemeenten en accountants. Denk aan het begrotingscriterium en het M&O-criterium. Gemeenten hebben ook meer vrijheid gekregen om hun eigen normen te stellen, zoals de verantwoordingsgrens (de meeste gemeenten kiezen voor 1%) of de criteria voor begrotingsoverschrijdingen. Zowel de uiteenlopende interpretatie als de vrijheid om eigen normen te stellen leidt tot een verminderde vergelijkbaarheid tussen gemeenten. Dat bemoeilijkt niet alleen de controle door raadsleden maar ook het werk van accountants. Een van de randvoorwaarden die de commissie Depla gesteld had was dat de normen en scope van de rechtmatigheidsverantwoording vooraf duidelijk zouden zijn. Hier is niet aan voldaan. De wet- en regelgeving is in 2023 en 2024 steeds verder aangescherpt, maar de wijziging van de wetgeving is nog steeds niet volledig afgerond.

Gesprek over rechtmatigheid blijft uit
Tenslotte laat het onderzoek zien dat de discussie over rechtmatigheid wel vaker op de agenda van gemeenteraden staat, maar dat een echt gesprek uitblijft. Te vaak gaat het over technische details. De daadwerkelijke discussie over de financiële rechtmatigheid komt nog onvoldoende op gang. Terwijl dat van groot belang is; het zorgt er namelijk voor dat raadsleden hun controlerende functie kunnen vervullen. Bovendien zijn de financiën te belangrijk om alleen aan de (financiële) specialisten over te laten.

– Van tevoren waren de normen en scope van de rechtmatigheidsverantwoording niet duidelijk –

Eenvoud en transparantie
In het rapport doet Exilo een aantal aanbevelingen voor respectievelijk gemeenten, accountants en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Want hoe kunnen we de rechtmatigheidsverantwoording effectief maken? De kern van de aanbevelingen is terugkeren naar de oorspronkelijke intentie: eenvoud en transparantie. Eén duidelijke norm en scope voor alle gemeenten zou de situatie aanzienlijk verbeteren. Gemeenten kunnen daarnaast hun eigen specifieke wensen over rechtmatigheid opnemen in het jaarverslag, buiten de accountant om. Met deze aanpak kan de rechtmatigheidsverantwoording leiden tot meer inzicht en betrokkenheid van raadsleden en inwoners.

Conclusie
Het onderzoek van Exilo maakt duidelijk dat de invoering van de rechtmatigheidsverantwoording niet het gewenste effect heeft gehad. In plaats van meer duidelijkheid en controle, is de administratieve last toegenomen en blijft het echte gesprek uit. Het is tijd om de regels te vereenvoudigen en terug te keren naar de oorspronkelijke intentie: eenvoud en transparantie.